Vers Beton: Rotterdams corona-erfgoed, de geschiedenis van de toekomst
Het coronavirus heeft het dagelijks leven de afgelopen vier maanden totaal veranderd. En dat is belangrijk erfgoed. Op verschillende plekken in Rotterdam wordt daarom nu al gewerkt aan het documenteren van de coronacrisis. “Stel dat de microscoop van viroloog Marion Koopmans straks niet meer nodig is, dan wil ik die graag bewaren.”
[Artikel van Eileen van der Burgh op Vers Beton]
Het coronavirus beheerst het dagelijks leven nu al bijna vier maanden en natuurlijk is de gezondheid van Rotterdammers prioriteit nummer één. Maar tegelijkertijd zijn we geschiedenis aan het schrijven. Want de vanzelfsprekendheid van het dagelijks leven is totaal veranderd: iets dat veel mensen nog nooit hebben meegemaakt.
Het vastleggen van deze periode is geen eenvoudige taak, want hoe selecteer je wat wel bewaard blijft en wat niet? En wie bepaalt dit? Bij Museum Rotterdam, Stadsarchief Rotterdam en het Erasmus MC wordt achter de schermen hard gewerkt aan het verzamelen van het Rotterdams corona-erfgoed.
Geschiedenis begint gisteren
“Wat gisteren gebeurd is, beschouwen wij bij Museum Rotterdam al als geschiedenis”, zegt Ingrid de Jager, hoofd collecties bij Museum Rotterdam. Het museum begon daarom al vrij snel met het verzamelen van objecten die kenmerkend zijn voor de corona-periode. Een verzamelschema moest de conservatoren en curatoren helpen met het maken van een selectie.
Hun focus ligt op het dagelijks leven in de stad. “Je kijkt naar hoe mensen wonen, werken, eten, drinken en boodschappen doen. Maar ook hoe mensen zich kleden, bijvoorbeeld nu met de mondkapjes. We hebben al heel snel een mondkapje aangekocht van een Rotterdamse kunstenaar,” vertelt De Jager.
De corona-periode zorgt bij het museum voor een ander soort verzamelproces dan gebruikelijk. Normaal gesproken heeft iedereen een eigen specialisatie, maar nu kijkt het hele team van Museum Rotterdam samen naar één onderwerp: de maatschappij van Rotterdam in corona-tijd. “We hebben onze antennes uit in de stad en horen vanalles. We proberen dat in een verzamelplan te gieten en kijken wat bijzonder en opmerkelijk is,” legt De Jager uit.
Het museum verzamelt bijvoorbeeld beschermende kleding uit het ziekenhuis, inclusief de instructievideo over het aantrekken ervan
Zo verzamelt het museum bijvoorbeeld beschermende kleding uit het ziekenhuis, inclusief bijbehorende instructievideo over het aantrekken ervan. Ook de verbodsborden met teksten als ‘houd anderhalve meter afstand’ en ‘geef elkaar de ruimte’ die we nu overal tegenkomen, staan op de wensenlijst. Maar veel objecten kunnen nu nog niet in de museumcollectie opgenomen worden, omdat ze nog volop worden gebruikt.
Die verbodsborden, mondkapjes en handgel zijn misschien kenmerkend voor deze periode, maar niet direct uniek voor Rotterdam. “Het is lastig om echt het Rotterdamse terug te zien in de objecten. Dat vind je eigenlijk niet in het dagelijks leven, maar veel meer bij bedrijven en kunstenaars,” legt De Jager uit. Zo maakte kunstenaar Basch in de eerste dagen dat iedereen thuis moest blijven een lego-kunstwerk met de tekst ‘Alles komt goed’. Dat probeert het museum ook op te nemen in de collectie.
De insteek is niet om op korte termijn een ‘corona-tentoonstelling’ te organiseren. De Jager: “We houden wel in ons achterhoofd dat er misschien ooit een tentoonstelling komt, maar we bewaren de objecten ook om deze periode in de toekomst te kunnen duiden. En om relaties te leggen met het verleden, bijvoorbeeld met eerdere epidemieën die in Rotterdam woedden.”
En hoewel een geel-fluoriserend hesje met de boodschap ‘houd anderhalve meter afstand’ als los object misschien niet heel interessant is, schuilt er vaak wel een verhaal achter dat kenmerkend is voor deze tijd. Via Echt Rotterdams Erfgoed verzamelt Museum Rotterdam daarom ook de verhalen achter de objecten.
Rotterdams erfgoed
Echt Rotterdams Erfgoed is een immateriële erfgoedcollectie: niet bestaande uit objecten maar uit allerlei initiatieven, gemeenschappen, individuen en organisaties die samen de identiteit van Rotterdam vormen. Ze worden gekozen door de Raad Echt Rotterdams Erfgoed. Van de Pauluskerk tot Keti Koti Rotterdam, van Jules Deelder tot de Sambalman.
Toen de crisis net uitbrak, heeft het team de mensen en organisaties op de lijst van Echt Rotterdams Erfgoed opgebeld. “We vroegen bijvoorbeeld: wat doen jullie nu, wat gebeurt er en hoe ervaren jullie deze periode? Maar ook of we wat voor ze konden betekenen,” vertelt Nicole van Dijk, programmaleider hedendaags erfgoed en participatie bij Museum Rotterdam. Zo hoorde ze dat Stichting Humanitas en Thuis op Straat bijvoorbeeld druk bezig zijn geweest om de inzet van hun vrijwilligers aan te passen aan de behoeften die door de coronaperiode zijn ontstaan.
In de tweede editie van het Echt Rotterdams Erfgoed Journaal dat binnenkort uitkomt, worden deze verhalen worden verteld. Ook in de verhalencafés, die nu online plaatshebben, kunnen Rotterdammers hun verhalen en ervaringen met elkaar delen. Een voordeel van de online verhalencafés is dat ze ook opgenomen worden en dus gelijk zijn vastgelegd. Ze worden onderdeel van de collectie en blijven bewaard voor de toekomst.
Maar waar bewaar je deze verhalen? Echt Rotterdams Erfgoed werkt op dat gebied samen met het Stadsarchief Rotterdam. Van Dijk: “We vragen aan alle individuen en organisaties die lid zijn van Echt Rotterdams Erfgoed of zij een archief willen bijhouden en dat willen overdragen aan het Stadsarchief. In de praktijk werkt dat nog niet vlekkeloos. Eigenlijk zou het archief een programma hiervoor moeten opzetten.”
Community archiving
En dat is precies wat het Stadsarchief Rotterdam wil doen. De coronacrisis heeft gezorgd voor een kickstart van community archiving. Dit is een relatief nieuwe manier van archiveren, waarbij de gemeenschap centraal staat. Het is de bedoeling om gemeenschappen binnen Rotterdam hiermee actief te betrekken bij het verzamelen van erfgoed.
Kort na het uitbreken van de coronacrisis plaatste het Stadsarchief daarom een oproep op haar website gericht aan alle Rotterdammers: stuur zoveel mogelijk foto’s, flyers, posters, brieven, dagboeken in. “Normaal kijken we veel meer naar het vastleggen van de stad en de mensen daarin. Nu kijken we hoe mensen deze periode beleven. Dat is meer vanuit de emotie: wat raakt mensen nu?” legt Wanda Waanders, acquisiteur foto- en kunstcollectie bij het Stadsarchief, uit.
De coronacrisis heeft gezorgd voor een kickstart van community archiving
Het valt haar op dat de inzendingen vaak hele persoonlijke en emotionele verhalen vertegenwoordigen. Zo heeft het archief al één digitaal dagboek in haar bezit van een Rotterdammer die in de eerste weken elke dag een verslag schreef. Andere voorbeelden zijn foto’s van de lege straten, een rouwadvertentie, en twee gedichten.
Een bijzondere inzending vindt Waanders een foto die genomen is in de moskee in het Oude Noorden. Op de foto zie je een imam die klaarstaat om te gaan preken voor het vrijdaggebed, terwijl twee jongens apparatuur opzetten voor de livestream. Waanders: “Overal in de stad bedenken mensen creatieve oplossingen om het dagelijks leven zoveel mogelijk voort te kunnen zetten. Dat laat deze foto goed zien.”
Toekomstige onderzoekers kunnen straks niet alleen graven in de ervaringen en emoties van Rotterdammers, maar ook in de appjes van Aboutaleb
Toch zijn er ook nog ervaringen die missen in de corona-collectie. “Het Stadsarchief moet een afspiegeling zijn van de Rotterdamse samenleving. Rotterdam bestaat uit ongeveer 170 nationaliteiten en die hebben we nog niet allemaal bereikt”, vertelt stadsarchivaris Jantje Steenhuis.
Toekomstige onderzoekers kunnen straks overigens niet alleen graven in de ervaringen en emoties van Rotterdammers tijdens de coronacrisis, maar ook in de appjes van Aboutaleb. Want het bewaren van bestuursinformatie is ook een taak van het Stadsarchief. Dat gebeurt op basis van een landelijke selectielijst waarop staat welke gemeentelijke informatie permanent bewaard wordt en wat niet. Steenhuis: “We zijn nu bezig om te kijken welke corona-informatie we willen uitzonderen van vernietiging en willen opnemen in het stadsarchief.”
De microscoop van Marion Koopmans
Wanneer je denkt aan het bewaren van erfgoed, dan zijn musea en archieven voor de hand liggende instellingen. Maar ook het medisch epicentrum van Rotterdam is bezig met het vastleggen van de coronacrisis. Ruben Verwaal is daarvoor verantwoordelijk als conservator medisch erfgoed bij het Erasmus MC. Hij heeft alvast één ‘object’ in de collectie opgenomen: een selectie kaarten die gestuurd zijn aan het zorgpersoneel van het Erasmus MC. “Deze kaarten geven een mooi beeld van de betrokkenheid van mensen bij zorgmedewerkers. Ze worden in de corona-periode echt gezien als helden”, vertelt Verwaal.
De collectie is nog een work in progress, omdat de medische apparatuur en andere objecten nog volop in gebruik zijn in het ziekenhuis. Op de verlanglijst staat bijvoorbeeld een innovatief beademingsapparaat dat aan de TU Delft is ontwikkeld in samenwerking met het Erasmus MC. Een aantal hoogleraren vond de moderne apparatuur te ingewikkeld en bedacht een manier waarop je met auto-onderdelen zelf een beademingsapparaat in elkaar kan timmeren. Of dit innovatieve apparaat in de collectie van het Erasmus MC terecht komt, valt nog te bezien. Als een bepaald object van nationaal belang is, dan komt het in de landelijke collectie medisch erfgoed van Rijksmuseum Boerhaave in Leiden terecht.
Een aantal hoogleraren vond de moderne apparatuur te ingewikkeld en bedachten een manier waarop je met auto-onderdelen zelf een beademingsapparaat in elkaar kan timmeren
Welke objecten wel in de eigen coronacollectie van het Erasmus MC komen? Via een erfgoedcommissie heeft Verwaal lijntjes uitstaan op de verschillende afdelingen in het Erasmus MC. Van virologie tot epidemiologie, overal houden medewerkers hun ogen open als ze interessante objecten voorbij zien komen. Concrete objecten heeft Verwaal nog niet in gedachten. “Maar stel dat de microscoop van viroloog Marion Koopmans straks niet meer nodig is, dan wil ik die graag bewaren.”
Verwaal vindt het ook belangrijk om alledaagse objecten te bewaren, zoals de beademingsapparaten waar er honderden van zijn. “Die apparaten laten dan juist het dagelijks leven zien als ze ooit tentoongesteld worden.”
We kunnen het ons nu misschien nog niet helemaal voorstellen, maar ooit ligt de coronacrisis achter ons en behoort deze periode tot de geschiedenis. Over vijftig of honderd jaar kunnen de coronacollecties die nu worden opgebouwd weer van belang zijn voor onderzoekers van de toekomst. “Erfgoed is niet iets wat je overkomt, je moet het zelf actief verzamelen,” aldus Van Dijk.